Waar komt Sinterklaas vandaan?

(herplaatsing van een verhaal uit 2011)

Een typisch Hollandse traditie die we ook zeker in ere moeten houden is het vieren van Sinterklaas. Behalve in België en een kleine strook West-Duitsland wordt verder nergens Sinterklaas gevierd op de manier zoals dat bij ons gebeurt. De naamdag van Sint Nicolaas, 6 december, wordt wel gevierd in katholieke landen en met name in Rusland.

De heilige Nicolaas leefde in Klein-Azië, dat toen katholiek was en is waarschijnlijk gestorven op 6 december in het jaar 342 of 352, als bisschop van Myra. Er worden verschillende wonderen aan hem toegeschreven, onder andere het behoeden van vissers voor scheepsrampen. In de katholieke wereld wordt hij dan ook vereerd als patroonheilige van de vissers en de zeelui. Hoe Nicolaas kindervriend werd is weer een ander verhaal. De goedheiligman ontdekte dat drie onschuldige officieren ter dood waren veroordeeld. In een visioen vertoonde hij zich aan keizer Constantijn en beval hun vrijlating. Op iconen wordt Nicolaas vaak vergezeld van drie knaapjes in een toren. In latere verhalen werden dat drie kinderen die waren gepekeld en in stukken gehakt en die door de Sint weer tot leven werden gewekt. Sindsdien is hij ook patroonheilige van de onschuldige kinderen.

Oorspronkelijk werd hij alleen in het oosten van Europa geëerd. In de 13^e eeuw werd besloten de naamdag ook in het westen van Europa te vieren.

Uit archiefstukken blijkt dat vanaf 1427 in de Sint Nicolaaskerk te Utrecht schoenen werden gezet op 5 december. Rijke Utrechtenaren legden wat in de schoenen en de opbrengst werd verdeeld onder de armen op 6 december, Sint Nicolaasdag.

Uit de 16^e eeuw bestaan beschrijvingen van het zetten van schoentjes in de huiskamer en van Jan Steen bestaan twee schilderijen uit de 17^e eeuw waarop te zien is wat rijke kinderen in hun schoen kregen: pepernoten,  speculaaspoppen en speelgoed. Opvallend vaak kregen de jongens bij hem de roe of zout. De oorsprong van het moderne Sinterklaasfeest voor kinderen ligt in de 19^e eeuw. De Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman schreef in 1850 een prentenboekje met o.a. de tekst van het liedje ‘zie ginds komt de stoomboot’. Het liedje ‘Zie de maan schijnt door de boomen’ (Jan Pieter Heije) werd voor het eerst gepubliceerd in 1843. In die tijd werd dus ook stoomboot en de afkomst uit Spanje ingevoerd alsmede de aanwezigheid van zwarte Piet en begon Sinterklaas op een schimmel over de daken te rijden en cadeaus door de schoorsteen te werpen.

Een andere verklaring voor de herkomst van de knecht van Sinterklaas ligt in het begin van het christendom: oorspronkelijk is hij een demon die door de heilige gedwongen werd om goede daden te verrichten, of is Piet de overwonnen Odin of zijn helper Nörwi, de zwarte nachtgod die ook een roe droeg, als vruchtbaarheidssymbool. Er zijn nog meer verklaringen. Zo zou de heilige op markt in Myra een Ethiopisch jongetje hebben vrijgekocht dat uit dankbaarheid de rest van zijn leven is gebleven. Het jongetje heette Piter. Of Piet is zwart omdat hij van oorsprong schoorsteenveger is. Hij is niet ‘zwart als roet’ maar ‘zwart van roet’. Zijn kleding grijpt terug op het pagepakje zoals dat aan de adellijke hoven door dienaren werd gedragen in de 16^e en 17^e eeuw.

Jammer genoeg gaan er tegenwoordig steeds meer stemmen op dat zwarte Piet moet worden afgeschaft omdat hij vooroordelen in de hand zou werken dat zwarte mensen dom, grappig en ondergeschikt zijn. Maar er is niets racistisch aan zwarte Piet en het is een vrolijke noot in donkere dagen.

De oorsprong van de Sinterklaasviering gaat waarschijnlijk nog veel verder terug. De Noordse oppergod Odin reed ook over de daken. Qua uiterlijk kwamen ze ook overeen: Odin had een lange witte baard en een mantel. Odin werd vergezeld door twee zwarte knechten, Hugin en Munin, die in de vorm van raven aan de schoorstenen luisterden en aan Odin vertelden wat er in de huizen gebeurde.

Meer Sinterklaasgebruiken stammen af van Germaanse tradities. Meisjes vroegen tijdens het winterzonnewendefeest om een afbeelding van hun toekomstige geliefde, tegenwoordig krijgen ze die te zien in de vorm van een speculaaspop. Het gooien van cadeaus door de schoorsteen kan afstammen van Germaanse offerplaatsen. Het eten en drinken voor het paard kan worden gezien als offers voor de goden.

Gedurende de donkerste tijd van het jaar werd het Yulefeest (of Joelfeest) gevierd door onze voorouders. Tijdens dit feest staat Odin centraal, de gebaarde god die gehuld in zijn mantel en met een speer in zijn hand over de daken snelt. Zijn kennis en wijsheid zijn onbeperkt. Op onstuimige decembernachten raast hij met zijn achtbenige schimmel Sleipnir over de wolken, voortgestuwd door stormachtige winden. De gebinten kraken, deuren en ramen klapperen en de wind buldert door de schoorsteen. Dierbare krijgers die op het slagveld zijn overleden volgen Odin op zijn jacht naar de wolf Fenrir, die het op de zon heeft gemunt. Lukt het Fenrir de zon te verslinden dan zal eeuwige duisternis over de aarde neerdalen. Maar Odin verjaagt de wolf en is daarmee de redder van het licht en het begin van het Joelfeest.

Sint Nicolaas heeft een groot deel van Odins rol overgenomen: hij heeft een baard, weet alles, rammelt en klopt aan de deuren, heeft een staf in zijn handen en rijdt, gehuld in een wijde mantel, met zijn schimmel over de daken.

Onze voorouders lieten zich niet zomaar overhalen tot het christendom. Domweg de heidense feesten uitbannen ging niet, dus werden de feesten gekerstend. Het Joelfeest werd Kerstmis en Odin werd vervangen door Sinterklaas of Santaclaus.

Het enige raadsel wat overblijft is: waarom komt Sinterklaas uit Spanje? Maar sommige raadsels zijn er om niet opgelost te worden of, zoals Godfried Bomans Sinterklaas in Kopstukken laat zeggen: ‘het zal u in het hiernamaals geopenbaard worden.’

Zoek de verschillen:

Odin                                                    Sinterklaas
Rijdt op een schimmel                         Rijdt op een schimmel
Rijdt over de daken                             Rijdt over de daken
Draagt een wijde mantel                     Draagt een wijde mantel
Houdt een speer in zijn hand              Houdt een staf in zijn hand
Is alwetend                                           Is alwetend
Volgelingen: zwarte raven                  Volgelingen: zwarte pieten
Geeft mensen runenwijsheid              Geeft chocoladeletters
Geeft vruchtbaarheidsgeschenken    Strooit met pepernoten, suikerharten
en speculaaspoppen

Dit is een bewerking van een eerder blog dat ik plaatste op 3 december 2008 onder de naam ‘De oorsprong van Sinterklaas’.

Illustraties komen van internet.